فورس ماژور در قرارداد

فورس ماژور یا قوه قهریه یکی از شروط مندرج در قرارداد است که بار مسئولیت را برای امور طبیعی و غیر قابل اجتنابی که انجام تعهدات قرارداد را مختل می‌کند، از طرفین قرارداد بر می‌دارد و مانع انجام تعهدات مندرج در قرارداد از سوی طرفین می‌شود.

فورس ماژور یک اصطلاح فرانسوی به معنای قدرت برتر است. این واژه برای حوادث و اتفاقاتی به کار می‌رود که جزو امور طبیعی محسوب شده و هیچ یک از طرفین را نمی‌توان به خاطر آن مسئول دانست نظیر طوفان، گردباد، زلزله و … . همچنین این واژه شامل امور انسانی نظیر اغتشاش، شورش و درگیری‌های مسلحانه نیز می‌شود. یا حتی اگر بخواهیم مثال عینی بزنیم می‌توانیم بگوییم شیوع یک بیماری مانند ویروس کرونا هم مصداقی از فورس ماژور محسوب می‌شود.

فورس ماژور به چه معناست؟

فورس ماژور که در فارسی به قوه قاهره یا قوه قهریه ترجمه شده اصطلاحی درحقوق فرانسه است. فورس ماژور یا قوه قهریه دارای دو معنای عام و خاص است:
معنی کلمه فورس ماژور در معنای عام عبارت است از هر حادثه خارجی که خارج از حیطه قدرت کسی که تعهدی را به عهده گرفته است یا همان متعهد باشد.
معنی کلمه فورس ماژور در معنای خاص عبارت است از حادثه‌ای بی نام (یعنی غیر منتسب به شخص معین و صرفاً ناشی از نیروهای طبیعی)، غیرقابل پیش‌بینی و غیر قابل اجتناب.

بعضی از حقوقدانان فرانسوی بین فورس ماژور و حادثه غیر مترقبه فرق گذاشته و گفته‌اند كه حادثه غیر مترقبه حادثه‌ای درونی یعنی وابسته به فعالیت متعهد است مانند آتش‌سوزی و اعتصاب در پاره‌ای از موارد؛ در حالی‌كه فورس ماژور حادثه‌ای بیرونی است مانند سیل، طوفان و غیره.

شرایط فورس ماژور در قرارداد

فورس ماژور در قرارداد از مهم‌ترین بندهای یک قرارداد است که براساس توافقات طرفین و زمینه تخصصی آن­‌ها در قرارداد ذکر می‌شوند و باید حین توجه به جزئیات قرارداد تمام شرایط فورس ماژور را هم در نظر گرفت.
معمولاً برای فورس ماژور سه شرط، هم در حقوق داخلی و هم در حقوق بین الملل ذكر می‌شود:

۱- حادثه باید غیر قابل اجتناب باشد

طبق تعریف قوه قهریه در قانون مدنی ، حادثه ای قوه قهریه تلقی می‌شود كه غیر قابل اجتناب و به تعبیر دیگر غیر قابل دفع باشد. در واقع اجرای تعهد با وقوع حوادث قهریه غیر ممكن می‌شود و هیچ كس متعهد به امر غیر ممكن نیست.
حتی در موردی كه به علت تغییر وضع اقتصادی، اجرای تعهد امکان پذیر نباشد و یا سنگین و پرخرج باشد، فورس ماژور صادق نیست. هرچند ممكن است متعهد در برخی از نظام‌های حقوقی بتواند جهت تعدیل یا انحلال قرارداد به نظریه دیگری كه نظریه « تغییر اوضاع و احوال» یا «دشواری» یا « عدم پیش بینی» یا «فراستریشن» نامیده می‌شود، استناد كند.

صرف دشواری اجرای تعهد، كافی برای تحقق فورس ماژور نیست.

۲- حادثه باید غیر قابل پیش‌بینی باشد

در صورتی‌كه حادثه قابل پیش‌بینی باشد، متعهد موظف است تدابیر احتیاطی بیشتری برای اجتناب از آن اتخاذ كند و در نهایت باید از عقد قرارداد خودداری نماید. به بیان دیگر حادثه‌ای غیر قابل پیش‌بینی تلقی می‌شود كه وقوع آن غیرعادی، ناگهانی و نادر باشد.<

۳- حادثه باید خارجی باشد

معمولاً می‌گویند حوادث قهریه یا همان حوادث غیرمترقبه خارج از توان و اختیارات متعهد و قلمرو مسئولیت او است. بنابراین عیب مواد اولیه یا تقصیر كاركنان متعهد، قوه قهریه به شمار نمی‌آید هرچند كه غیر قابل پیش‌بینی و غیر قابل اجتناب باشد. فورس ماژور در قانون مدنی در ماده ۲۲۷ با ذكر این‌كه «متخلف از انجام تعهد وقتی محكوم به تأدیه خسارت می‌شود كه نتواند ثابت نماید كه عدم انجام، به واسطه علت خارجی بوده است كه نمی‌توان به او مربوط نمود»، مشخص شده است
نكته قابل توجه این است كه از نظر آیین دادرسی، اثبات فورس ماژور بر عهده متعهد است؛ یعنی متعهد باید ثابت كند كه یك علت خارجی كه به او مربوط نیست، باعث عدم اجرای تعهد شده است، و به تعبیر دیگر اگر متعهد ثابت كند كه « به واسطه حادثه‌ای كه دفع آن خارج از حیطه اقتدار او است» نتوانسته « از عهده تعهد خود برآید، محكوم به تأدیه خسارت نخواهد بود » ( ماده ۲۲۹ قانون مدنی ایران ).
یکی از مهمترین کاربردهای فورس ماژور در قرارداد پیمانکاری است پس سری به مطلب فورس ماژور در انواع قرارداد پیمانکاری بزنید تا در این مورد اطلاعات بیشتری کسب کنید.

فورس ماژور شامل چه مواردی می‌شود؟

همانگونه که خواندیم بر اساس تعریف قوه قهریه در قانون مدنی ، فورس ماژور استثنایی بر اصل «لزوم وفای به عهد» می‌باشند موارد فورس ماژور  در موقعیت‌هایی اعمال می‌شوند که در آن شرایط موجود در زمان اجرای قرارداد، تغییر زیادی کرده است. به نحوی که در زمان انعقاد قرارداد بین طرفین شرایط این گونه نبوده و یا از آنچه که طرفین انتظار داشتند بسیار متفاوت بوده است.

آثار فورس ماژور

فورس ماژور در متن قرارداد یا توافق نامه آثاری را به همراه دارد. اگر تنها دلیل عدم انجام تعهد قوه قهریه باشد، مسئولیتی متوجه متعهد نخواهد بود، اما اگر متعهد می‌توانسته از بروز حادثه جلوگیری کند و تقصیر کرده یا خود باعث بروز حادثه شده باشد، دیگر وصف خارجی بودن در حادثه نیست و مسئولیت تماما برعهده‌ی وی است.
به‌علاوه در قراردادهای معوض ( قراردادهایی که طرفین در مقابل هم انجام تعهدی را برعهده دارند)، اگر فورس ماژور برای یکی از طرفین رخ دهد و مانع از انجام تعهدش گردد، طرف دیگر قرارداد نیز از انجام تعهد مبرا می‌گردد. اثر فورس ماژور ممكن است برحسب مورد، سقوط تعهد و انحلال قرارداد یا تعلیق آن باشد:

۱- سقوط تعهد و انحلال قرارداد

درصورتی‌كه فورس ماژور عدم امكان دائمی اجرای قرارداد را در پی داشته باشد، موجب انحلال قرارداد و سقوط تعهد خواهد شد. در این صورت فورس ماژور موجب برائت متعهد و معافیت او از مسئولیت است و متعهدله نمی‌تواند به علت عدم اجرای قرارداد، مطالبه خسارت كند.
در موارد زیر فورس ماژور باعث سقوط تعهدات نخواهد بود:
– در مواردی كه متعهد به موجب قرارداد خطرات ناشی از قوه قهریه را پذیرفته و در قرارداد تصریح شده باشد كه متعهد حتی در صورت تحقق قوه قهریه، مسئول است. همین‌طور است درصورتی‌كه قانون این مسئولیت را مقرر داشته باشد.
– در مواردی كه عدم امكان اجرا جزئی است و فقط شامل بعضی از تعهدات ناشی از قرارداد است. در این صورت، برائت متعهد نیز جزئی خواهد بود و نسبت به تعهداتی كه ایفای آن امكان دارد، مسئولیت هم‌چنان باقی است.
– در صورتی‌كه فورس ماژور ناشی از تقصیر متعهد باشد.

نکته مهم این است که در قراردادهای دو تعهدی كه در آن‌ها تعهد یك طرف علت تعهد طرف دیگر است، هرگاه تعهد یك طرف به علت فورس ماژور ساقط شود، تعهد طرف دیگر نیز ساقط و قرارداد منحل خواهد شد.

مهم‌ترین اثری كه برای فورس ماژور پذیرفته شده است، خاتمه یافتن قرارداد و انحلال آن است

۲- تعلیق قرارداد

هرگاه بروز حادثه‌ای كه موجب عدم امكان اجرای تعهد شده موقت باشد، فورس ماژور موجب تعلیق قرارداد است و پس از رفع مانع، قرارداد اثر خود را باز می‌یابد. مشروط بر این‌كه اجرای آن، فایده خود را حفظ كرده و منطبق با اراده طرفین باشد. تشخیص این امر با دادگاه است و در صورتی كه دادگاه تشخیص دهد كه ماهیت قرارداد به كلی دگرگون شده و اجرای آن برخلاف اراده مشترک طرفین در زمان وقوع عقد است، حكم به انحلال آن خواهد آمد.
باید توجه داشت که شرط فورس ماژور به اندازه ای بدیهی است که حتی در صورتی که در قرارداد ذکر هم نشود، هر یک از طرفین می‌توانند در صورت وقوع فورس ماژور به آن استناد کنند و این امر از اصول کلی موجود در این زمینه می‌باشد ولی بهتر است برای توافق طرفین در خصوص اجرای تعهدات در زمان فورس ماژور این شرط در متن قرارداد نیز درج شود.

اثر فورس ماژور در قراردادهای پیمانکاری

بعد از بررسی شرایط وقوع و تحقق فورس ماژور، لازم است تا اثری که این نوع حوادث بر قرارداد می‌گذارند را بررسی کنیم. فورس ماژور که در کشور ما به “قوه قاهره“، “قوه قهریه“ یا “حوادث قهری“ ترجمه شده، در قراردادهای پیمانکاری نیز تاثیرگذار است.

به عنوان مثال قرارداد پیمانکاری در خصوص ساخت یک بزرگراه را در نظر بگیرید. اگر بعد از انعقاد قرارداد به یکباره سیلی ویرانگر در محل ساخت بزرگراه به راه افتد، در این حالت پیمانکار ساختِ بزرگراه مسئولیتی در خصوص عدم انجام به موقع تعهد ندارد. چرا که وقوع سیل قطعاً برنامه‌های زمان‌بندی را به تاخیر می‌اندازد. این مثال به خوبی نقش فورس ماژور در انجام تعهدات را روشن می‌سازد.

آیا فورس ماژور قرارداد پیمانکاری را خاتمه می‌دهد؟

وقوع فورس ماژور لزوماً قرارداد پیمانکاری را از بین نمی‌برد. این که فورس ماژور در قراردادهای پیمانکاری دقیقاً چه اثری می‌گذارد، به توافق طرفین بستگی دارد. طرفین قرارداد به طور معمول یک ماده از قرارداد خود را به موضوع فورس ماژور اختصاص می‌دهند و در این ماده علاوه بر تعیین مصادیق فورس ماژور، به اثر آن نیز توجه می‌کنند. معمولاً در قراردادها قید می‌شود که در صورت بروز حوادث قهری، تعهدات طرفین تا زمان برگشت به شرایط عادی، تعلیق می‌شود. تعلیق یعنی قرارداد برای مدتی متوقف می‌شود؛ اگرچه حیات قرارداد همچنان ادامه دارد. پس متوجه شدیم که اثر فورس ماژور در قراردادهای پیمانکاری لزوماً خاتمه یافتن قرارداد نیست. بلکه بیش از هرچیز به توافق طرفین بستگی دارد.

آیا فورس ماژور صرفاً بر تعهدات یکی از طرفین قرارداد پیمانکاری اثرگذار است؟

سوال این است که آیا فورس ماژور صرفاً تعهدات یکی از طرفین را خاتمه می‌دهد؟ به عبارت بهتر، اگر تعهدات پیمانکارِ ساخت به دلیل وقوع حادثه قهری مثل سیل یا زلزله خاتمه یابد و یا معلق شود، تعهدات کارفرما چه وضعیتی پیدا می‌کند؟ پاسخ این است که تعهدات کارفرما نیز معلق می‌شود. قراردادهای پیمانکاری از جمله‌ی قراردادهای معوض می‌باشند؛ یعنی قراردادی هستند که در آن هر دو طرف قرارداد (کارفرما و پیمانکار)، در برابر یکدیگر تعهداتی را می‌پذیرند. حال که تعهدات یکی از طرفین معلق شده، پس طبیعی و منطقی است که تعهدات کارفرما نیز تا زمان از بین‌رفتن مانع معلق شود.

سوال دیگری که در این بخش پاسخ داده می‌شود این است که آیا می‌توان در قراردادهای پیمانکاری شرط کرد که حتی در فرض وقوع حوادث قهری، پیمانکار و کارفرما مکلف به ادامه‌دادن قرارداد هستند؟ پاسخ مثبت است. اگر در قرارداد پیمانکاری همچین شرطی شده باشد، تعهدات طرفین ادامه می‌یابد و انجام ندادن تعهد، موجب ایجاد مسئولیت برای متخلف می‌شود. پس اثرگذاری فورس ماژور در قراردادهای پیمانکاری می‌تواند توسط طرفین محدود شود.

تاثیر فورس ماژور بر بخشی از قرارداد پیمانکاری

وقوع فورس ماژور در قراردادهای پیمانکاری ممکن است صرفاً بخشی از قرارداد را تحت تأثیر قرار دهد. به عنوان مثال قرارداد پیمانکاری تامین تجهیزات و ساخت بزرگراه را در نظر بگیرید. پیمانکار هم متعهد به تامین و خرید تجهیزات و هم ساخت بزرگراه است. در این میان، وقوع سیل ساخت بزرگراه را معلق می‌کند و این قسمت از تعهد پیمانکار را به طور موقت به حالت تعلیق در می‌آورد؛ در حالی که بخش دیگر تعهد پیمانکار مبنی بر تامین و خرید تجهیزات جهت نصب و ساخت به حالت تعلیق در نمی‌آید؛ چرا که وقوع سیل بر این بخش تعهد هیچگونه تاثیری نگذاشته است.

جمع‌بندی

در این مقاله شرایط فورس ماژور یا قوه قهریه و آثار آن را شناختید.

متن بند فورس ماژور در قرارداد به صورت بدیهی وجود دارد و باید به آن توجه شود. حتی اگر به آن اشاره‌ای هم نشود، استناد به آن الزامی است. یا این وجود پیشنهاد می‌کنیم از ذکر آن در قرارداد مطمئن شوید. البته باید به مصاديق آن هم توجه کنید تا دچار کج‌فهمی و اشتباه نشوید. در این صورت ممکن است تعهدات به عهده شما باشد و آن را اشتباها فورس ماژور در نظر گرفته باشید.

متشکریم که با ما همراه بودید. در صورتی که در این مورد سوالی دارید یا می‌خواهید تنظیم قراردادتان را به درستی و بدون مشکل انجام دهید، کار را به وکیل پایه یک دادگستری و کارشناسان مجرب ما در گروه وکلای سزا آنلاین بسپارید. در صورتی که از این مقاله راضی بودید، آن را در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک بگذارید. منتظر پیشنهادات و تجربیاتتان در بخش نظرات هستیم.